Chứng tăng động ở trẻ nhỏ - Hiểu biết và hỗ trợ

Chứng tăng động giảm chú ý (Attention Deficit Hyperactivity Disorder - ADHD) là một trong những rối loạn phát triển thần kinh phổ biến nhất ở trẻ nhỏ. Đây là tình trạng ảnh hưởng đến khả năng tập trung, kiểm soát hành vi và điều chỉnh cảm xúc của trẻ, thường xuất hiện trước 12 tuổi và có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành nếu không được can thiệp kịp thời. Với tỷ lệ trẻ mắc chứng tăng động ngày càng gia tăng trên toàn cầu, việc hiểu rõ về rối loạn này không chỉ giúp phụ huynh và giáo viên nhận diện sớm mà còn hỗ trợ trẻ phát triển một cách toàn diện. Vậy chứng tăng động ở trẻ nhỏ là gì, nguyên nhân từ đâu, và làm thế nào để giúp trẻ vượt qua? Hãy cùng tìm hiểu qua bài viết này.

Chứng tăng động là gì?

Chứng tăng động giảm chú ý (ADHD) là một rối loạn phát triển thần kinh mãn tính, đặc trưng bởi sự khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, kiểm soát hành vi bốc đồng, và/hoặc mức độ hiếu động không phù hợp với lứa tuổi của trẻ. Theo Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ (APA), ADHD được chia thành ba loại chính:

Loại thiếu chú ý (Predominantly Inattentive): Trẻ gặp khó khăn trong việc tập trung, dễ bị phân tâm, thường quên nhiệm vụ hoặc không hoàn thành công việc.

Loại tăng động - bốc đồng (Predominantly Hyperactive-Impulsive): Trẻ hiếu động quá mức, khó ngồi yên, hay hành động mà không suy nghĩ trước.

Loại kết hợp (Combined): Trẻ biểu hiện cả hai đặc điểm trên, vừa thiếu chú ý vừa tăng động - bốc đồng.

Tại Việt Nam, ADHD thường được gọi đơn giản là "tăng động", dù thuật ngữ này không hoàn toàn chính xác vì không phải trẻ nào mắc ADHD cũng hiếu động quá mức. Theo thống kê toàn cầu, khoảng 5-7% trẻ em dưới 18 tuổi được chẩn đoán mắc ADHD, với tỷ lệ ở trẻ trai cao gấp 2-3 lần trẻ gái. Tuy nhiên, con số thực tế có thể cao hơn do nhiều trường hợp không được phát hiện hoặc bị hiểu nhầm là "hư" hoặc "nghịch ngợm".

Nguyên nhân của chứng tăng động ở trẻ nhỏ

Nguyên nhân chính xác của ADHD vẫn chưa được xác định rõ ràng, nhưng các nhà khoa học đồng thuận rằng đây là kết quả của sự kết hợp giữa yếu tố di truyền, môi trường, và cấu trúc não bộ. Dưới đây là các yếu tố chính:

1. Yếu tố di truyền

ADHD có xu hướng di truyền trong gia đình. Nếu cha mẹ hoặc anh chị em ruột mắc ADHD, nguy cơ trẻ bị ảnh hưởng tăng lên đáng kể. Các nghiên cứu chỉ ra rằng khoảng 70-80% trường hợp ADHD có liên quan đến gen, đặc biệt là các gen ảnh hưởng đến cách não bộ xử lý dopamine - một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến sự chú ý và kiểm soát hành vi.

2. Cấu trúc và chức năng não bộ

Hình ảnh chụp cộng hưởng từ (MRI) cho thấy trẻ mắc ADHD thường có sự khác biệt ở một số vùng não, như vỏ não trước trán (liên quan đến khả năng lập kế hoạch và kiểm soát xung động) và hạch nền (điều chỉnh hành vi). Sự mất cân bằng trong hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh, đặc biệt là dopamine và norepinephrine, cũng góp phần gây ra các triệu chứng.

3. Yếu tố môi trường

Một số yếu tố trong thai kỳ hoặc sau sinh có thể làm tăng nguy cơ ADHD, bao gồm:

- Mẹ hút thuốc, uống rượu hoặc tiếp xúc với độc tố (như chì) khi mang thai.

- Trẻ sinh non hoặc nhẹ cân.

- Tiếp xúc với hóa chất độc hại trong môi trường sống, như thuốc trừ sâu hoặc kim loại nặng.

4. Tâm lý và xã hội

Mặc dù không phải là nguyên nhân trực tiếp, môi trường gia đình căng thẳng (bạo lực, ly hôn) hoặc thiếu sự quan tâm từ cha mẹ có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng ADHD ở trẻ.

Triệu chứng của chứng tăng động ở trẻ nhỏ

Triệu chứng ADHD ở trẻ nhỏ rất đa dạng, thay đổi theo độ tuổi và loại rối loạn. Dưới đây là những dấu hiệu phổ biến:

1. Thiếu chú ý

- Trẻ dễ bị phân tâm bởi âm thanh, hình ảnh xung quanh.

- Hay quên, thường làm mất đồ (sách, bút, đồ chơi).

- Khó hoàn thành bài tập hoặc nhiệm vụ, thường bỏ dở giữa chừng.

- Không lắng nghe khi được nói chuyện trực tiếp, trông như "mơ màng".

2. Tăng động  

- Trẻ không thể ngồi yên, thường ngọ nguậy chân tay hoặc đứng dậy khi không được phép.

- Chạy nhảy, leo trèo quá mức, ngay cả trong không gian không phù hợp (như lớp học).

- Nói nhiều, không kiểm soát được âm lượng giọng nói.

3. Hành vi bốc đồng  

- Ngắt lời người khác khi đang nói chuyện.

- Hành động không suy nghĩ (như chạy ra đường mà không nhìn).

- Khó chờ đợi đến lượt trong trò chơi hoặc xếp hàng.

Những triệu chứng này thường xuất hiện trước 7 tuổi và kéo dài ít nhất 6 tháng, gây ảnh hưởng rõ rệt đến học tập, giao tiếp xã hội và cuộc sống hàng ngày của trẻ.

Nhận biết và chẩn đoán ADHD ở trẻ nhỏ

Nhận biết ADHD không đơn giản, vì nhiều triệu chứng có thể bị nhầm lẫn với hành vi nghịch ngợm thông thường của trẻ. Tại Việt Nam, phụ huynh và giáo viên thường cho rằng trẻ "hư" hoặc "thiếu dạy dỗ", dẫn đến việc chậm trễ trong chẩn đoán. Để xác định ADHD, cần có sự đánh giá chuyên môn từ bác sĩ tâm lý hoặc chuyên gia thần kinh nhi khoa, dựa trên:

Quan sát hành vi: Thu thập thông tin từ gia đình, giáo viên và chính trẻ.

Bộ câu hỏi tiêu chuẩn: Sử dụng bảng đánh giá như DSM-5 (Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần) hoặc thang đo Conners.

Loại trừ nguyên nhân khác: Đảm bảo triệu chứng không phải do vấn đề thị lực, thính lực, hoặc rối loạn tâm lý khác (như lo âu, trầm cảm).

Chẩn đoán sớm là rất quan trọng, vì ADHD không được điều trị có thể dẫn đến hậu quả lâu dài như học kém, tự ti, hoặc gặp khó khăn trong các mối quan hệ xã hội.

Ảnh hưởng của ADHD đến trẻ nhỏ

ADHD không chỉ ảnh hưởng đến trẻ mà còn tác động đến gia đình và môi trường xung quanh:

- Học tập: Trẻ khó tập trung trong lớp, dẫn đến kết quả học tập thấp, dù trí thông minh không bị ảnh hưởng.

- Quan hệ xã hội: Hành vi bốc đồng hoặc hiếu động quá mức khiến trẻ bị bạn bè xa lánh hoặc bị hiểu lầm là "hư".

- Tâm lý: Trẻ có thể cảm thấy thất bại, tự ti khi bị la mắng thường xuyên mà không hiểu lý do.

- Gia đình: Cha mẹ dễ rơi vào căng thẳng, mệt mỏi khi phải quản lý hành vi của trẻ.

Nếu không được hỗ trợ, trẻ mắc ADHD có nguy cơ cao gặp các vấn đề khác khi lớn lên, như lạm dụng chất kích thích, trầm cảm, hoặc rối loạn chống đối xã hội.

Phương pháp hỗ trợ trẻ mắc chứng tăng động

ADHD không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng có thể được kiểm soát hiệu quả thông qua các phương pháp sau:

1. Can thiệp hành vi

- Thiết lập quy tắc rõ ràng: Đặt ra lịch trình cố định cho trẻ (giờ ăn, học, ngủ) để tạo thói quen.

- Khuyến khích tích cực: Khen ngợi khi trẻ hoàn thành nhiệm vụ, thay vì chỉ trích khi trẻ sai.

- Hạn chế phân tâm: Tắt TV, điện thoại khi trẻ làm bài tập hoặc cần tập trung.

2. Điều trị y khoa

Thuốc kích thích: Các loại thuốc như Methylphenidate (Ritalin) hoặc Amphetamine giúp tăng dopamine, cải thiện khả năng chú ý và kiểm soát hành vi. Tuy nhiên, cần bác sĩ kê đơn và theo dõi chặt chẽ vì có thể gây tác dụng phụ (mất ngủ, chán ăn).

Thuốc không kích thích: Atomoxetine (Strattera) là lựa chọn thay thế, ít tác dụng phụ hơn nhưng hiệu quả chậm hơn.

3. Liệu pháp tâm lý

Trị liệu hành vi nhận thức (CBT): Giúp trẻ học cách kiểm soát cảm xúc và hành vi.

Huấn luyện kỹ năng xã hội: Dạy trẻ cách giao tiếp, chia sẻ và chờ đợi đến lượt.

4. Hỗ trợ từ gia đình và trường học

Phối hợp với giáo viên: Sắp xếp chỗ ngồi gần bảng, chia nhỏ bài tập để trẻ dễ hoàn thành.

Tạo môi trường tích cực: Tránh la mắng, so sánh trẻ với bạn bè, thay vào đó là sự động viên và kiên nhẫn.

5. Chế độ dinh dưỡng và vận động

Hạn chế đường, chất bảo quản trong thực phẩm vì có thể làm tăng triệu chứng ở một số trẻ.

Khuyến khích trẻ tham gia thể thao (bơi lội, bóng đá) để giải phóng năng lượng dư thừa một cách lành mạnh.

Vai trò của cha mẹ và xã hội

Cha mẹ đóng vai trò then chốt trong việc hỗ trợ trẻ mắc ADHD. Thay vì xem đây là "bệnh" cần chữa, hãy coi ADHD là một đặc điểm cần được quản lý. Việc chấp nhận và hiểu trẻ giúp giảm áp lực cho cả gia đình. Xã hội cũng cần nâng cao nhận thức để tránh kỳ thị, đặc biệt trong môi trường học đường, nơi trẻ ADHD thường bị gắn mác "hư" hoặc "kém thông minh".

Tại Việt Nam, việc tiếp cận dịch vụ hỗ trợ ADHD còn hạn chế, đặc biệt ở vùng nông thôn. Các trung tâm tâm lý, bệnh viện nhi khoa lớn (như Bệnh viện Nhi Trung ương) là nơi phụ huynh có thể tìm đến. Ngoài ra, các hội nhóm trực tuyến dành cho cha mẹ có con ADHD cũng là nguồn thông tin và hỗ trợ tinh thần hữu ích.

ADHD và tương lai của trẻ

Nhiều người lo ngại rằng trẻ mắc ADHD sẽ gặp khó khăn suốt đời, nhưng thực tế không hẳn vậy. Với sự can thiệp đúng cách, nhiều trẻ ADHD trưởng thành thành công, thậm chí vượt trội trong các lĩnh vực đòi hỏi sáng tạo và năng động (như nghệ thuật, kinh doanh). Ví dụ, vận động viên Michael Phelps, người từng giành 23 huy chương vàng Olympic, đã công khai về việc mắc ADHD và cách anh biến năng lượng dư thừa thành động lực thi đấu.

Kết luận

Chứng tăng động giảm chú ý ở trẻ nhỏ là một rối loạn phức tạp, nhưng không phải là rào cản không thể vượt qua. Vào ngày 06/04/2025, khi nhận thức về ADHD ngày càng tăng, phụ huynh và giáo viên có thêm cơ hội để hỗ trợ trẻ phát triển toàn diện. Hiểu rõ nguyên nhân, nhận diện triệu chứng, và áp dụng các phương pháp can thiệp phù hợp sẽ giúp trẻ kiểm soát hành vi, nâng cao chất lượng cuộc sống. Quan trọng hơn cả, tình yêu thương và sự kiên nhẫn từ gia đình là chìa khóa để trẻ ADHD không chỉ tồn tại mà còn tỏa sáng trong tương lai.

Các thông tin hữu ích khác có liên quan >>>